Oorlogsbelevenissen van AC Sijs
3.1 Belevenissen en herinneringen van Adriaan tijdens de laatste dagen van de bevrijding van Axel.
In dit hoofdstuk worden de belevenissen van Adriaan vermeld net voor en na de bevrijding van Axel. Tevens wordt er een deel van de bevrijding van Axel besproken dat zich afspeelde in het gebied dat tussen het ouderlijk huis van Adriaan in Axel en Koewacht lag, waar hij ten tijde van de bevrijding verbleef. In dit deel rond het kanaal van Axel naar Hulst is zware slag geleverd tussen de Duitse bezetter en de Poolse bevrijders .
Een dag of drie, vier voor de bevrijding was Adriaan te voet naar Koewacht gelopen, via Drieschouwen en de Eerste Verkorting. (waar nu zagerij Den Doelder ongeveer is gevestigd) Onderweg was er (!) een bruggetje waar vier Duitsers wacht hielden. Adriaan heeft nog gesproken met deze vier mannen.
Onderweg waren er veel terugtrekkende Duitse troepen te zien die zich terugtrokken in de richting van Terneuzen.
Adriaan was toen ook
wel bang om eventueel door hen beschoten te worden.
Adriaan verbleef in Koewacht, in het ouderlijk huis
van Julia Annaert, zijn vriendin.
Inmiddels waren de Polen in Koewacht gearriveerd. Het hoofdverblijf van de
Poolse strijdmacht werd De Vlassersschool op het Zand (momenteel bewoond
door architect Antheunis). Deze school lag vlak naast het ouderlijk huis van
Julia.
Op zaterdagmorgen vroeg stond er voor
het ouderlijk huis van Julia een tank van de Poolse pantserdivisie. De
tankchauffeur droeg witte pantoffels. Het toeval wil dat Adriaan tijdens
zijn latere werk bij de binnenlandse strijdkrachten deze zelfde chauffeur
nogmaals tegenkomt in Coevorden. Ook hier herkent hij hem aan zijn witte
pantoffels, en de chauffeur herkende Adriaan toen ook nog.
Fig. 20
Foto van een Poolse tank bij Axel. (Foto uit het boek Zeeland in de oorlog 1940-1945 geschreven door Tine en Ar Visser).
Op diezelfde zaterdag wilde Adriaan weer te voet teruggaan naar Axel naar zijn ouderlijk huis in de Julianastraat (nr. 38) in Axel. Telefonisch-, of ander contact met zijn ouders was niet mogelijk. Zij maakten zich daarover toen veel zorgen . De terugreis was echter niet mogelijk, omdat alle bruggen opgeblazen waren.
Adriaan is toen met ongeveer twintig Poolse soldaten in een Dodge legervrachtauto meegereden, in de richting van Axel, via de Klapstraat naar de Tweede Verkorting, tot voor het kanaal. Ook hier bleken de bruggen door de Duitsers opgeblazen te zijn en er werd nog volop geschoten rond het kanaal. Adriaan werd vervolgens door de Poolse soldaten teruggestuurd omdat het nog te gevaarlijk was.
Adriaan liep te voet terug naar Koewacht via de Eerste Verkorting en Nieuwe Molen.
Onderweg lagen de lichamen bij het wachthuisje van de 4 Duitsers waar hij op de heenreis naar Koewacht nog mee gesproken had, deze waren tijdens de bevrijdingsgevechten gesneuveld. In Nieuwe Molen stond een Poolse tank in de richting van het buurtschap de Bonte Koe te schieten,naar Duitsers die daar nog zaten. Bij elk schot, dat de tank loste, vlogen de dakpannen van de huizen rond de tank door de luchtdruk alle kanten op.
In de nacht van maandag op dinsdag was er zeer zware mist, slechts enkele meters zicht.
De Poolse strijdkrachten hebben toen een bruggenhoofd veroverd aan de overzijde van het kanaal. Adriaan is in de loop van dinsdag 19 september te voet van Koewacht naar Axel gelopen. Axel was toen al bevrijd. Via de Klapstraat en de Tweede Verkorting, is hij over een door de Polen aangelegde Baileybrug ,het kanaal overgestoken. Deze werd door Poolse soldaten bewaakt, maar Adriaan mocht er wel overheen. Langs het kanaal waar het water door de inundaties heel hoog stond is hij naar Axel gelopen. Het viel onderweg op dat de er geen dakpannen meer op de huizen bij het 2e Plaatje (!) lagen.
Fig.21
Overzichtstekening van de plaats waar de hevige bevrijdingsgevechten hebben plaatsgevonden bij de bevrijding van Axel.
Tijdens de dagen voor de bevrijding is Axel continue beschoten van diverse zijden. De Poolse bevrijders schoten vanuit zuidelijke richting en de Duitsers schoten vanuit Terneuzen.
De ouders van Adriaan en de rest van het gezin zijn voortijdig gevlucht in de kelder van de Christelijke kerk in de Kerkdreef ( momenteel de Gereformeerd Kerk (vrijgemaakt)).
Hier zaten ze met meerdere mensen uit hun buurt. Toen zij zich hier schuilhielden, viel er in de Julianastraat een grote bom achter het ouderlijk huis. De halve tuin was een deel van de krater geworden, die deze bom geslagen had. Alle ramen waren gesneuveld en alle dakpannen waren eraf.
In totaal werden 4 huizen in de Julianastraat zwaar beschadigd.
Er kwam ook een granaat terecht in de woonkamer van ‘Roste Alida’, twee huizen verder dan het ouderlijk huis van Adriaan. Gelukkig had ook deze vrouw beschutting gezocht in de kelder van de kerk, zodat hier geen slachtoffers vielen. Toen de beschietingen over leken te zijn, gingen twee mannen buiten de kelder van de kerk kijken.
Dit waren Joost Scheele uit de Julianastraat en Izaäk Mangold uit de Kerkdreef. Er viel toen nog een granaat waar nu ongeveer de shoarmazaak zit in de Kerkdreef, tegenover de kerk.
Beide mannen waren op slag dood en onherkenbaar verminkt.
Toen Adriaan bij zijn ouderlijk huis aankwam in de Julianastraat waren zijn ouders niet aanwezig , via andere mensen kreeg hij te horen dat ze in de kelder van de kerk zaten.
Daar trof Adriaan zijn ouders en de rest van het gezin.Dit deel van het hoofdstuk bevat een duidelijke omschrijving van wat er heeft plaatsgevonden tijdens de bevrijding van Axel, rond het kanaal van Axel naar Hulst. Dit gebied bevindt zich tussen het ouderlijk huis van Adriaan en het ouderlijk huis van zijn vriendin, waar hij verbleef net voor de bevrijding door de Poolse soldaten. Het is een fragment uit een verslag ‘Axel en de Polen 1944-1974’ geschreven door een onbekende auteur.
( Met dank aan Eddie Agterhuis uit Axel voor het beschikbaar stellen van dit document.)
Op 15 september 1944 waren, zoals gezegd, de Poolse troepen al in de buurt van Koewacht.
De bevrijding van Oost Zeeuwsch-Vlaanderen kon beginnen!
En die bevrijding begon inderdaad.
Nadat op 15 september 1944 in de omgeving van de Moervaart bij Moerbeke nog gevechten met de Duitsers waren geleverd, trokken deze zich achter de inundaties bij Axel terug.
De Polen bevrijdden op 16 september 1944 Koewacht, Zuiddorpe en Overslag.
Kolonel Szydlowski schrijft:
“Om 8 uur 15 verwierf het 9e bataljon Jagers de eer de eerste “afdeling van het Poolse leger te zijn, die de Nederlandse “grens overschreed.”
Maar tussen de Langeweg en Axel lag de brede inundatielinie, die door de Polen moest worden overgestoken en waarachter de Duitsers zich hardnekkig verdedigden.
Wat hadden de Duitsers namelijk gedaan? Zij hadden bij de Axelse Sassing onder de dam, die het kanaal naar Sluiskil afsluit van de lager gelegen Grote Kreek en omgeving, buizen gelegd, waardoor het water uit het kanaal het gebied van de Grote Kreek binnen kon stromen. Dit had tot gevolg, dat een heel groot gedeelte aan de noordzijde begrensd door de Buthdijk, de tegenwoordige Zuidsingel, de Kanaalkade en de Hulsterseweg, en aan de zuidzijde ongeveer begrensd door de Langeweg, één grote watermassa werd.
Grote delen van Smitsschorre, het concoursterrein, de voetbalvelden en wat nu plan “Zuid” is, stonden onder water. Op de Kanaalkade stond het water een meter hoog. De mensen daar werden dan ook geëvacueerd en moesten bij familie of kennissen gaan inwonen (zie fig.22).
Alleen de noord-zuid-verbindingen Kinderdijk, Eerste Verkorting en Tweede Verkorting bleven intact, maar: deze lagen onder het bereik van de Duitse kanonnen, terwijl de bruggen in de wegen allen ondermijnd waren en, zodra de aanval van de Polen begon, door de Duitsers werden opgeblazen!
Fig.22De Polen konden oprukken tot Drieschouwen, maar verder niet.
Een moedige machinist van de Z.V.T.M. – er was toen een tramlijn met stoomlocomotieven – heeft nog geprobeerd met een locomotief Poolse soldaten via de Kinderdijk naar de brug aan de Kanaalkade te brengen om deze te veroveren, voordat zij werd opgeblazen. Dit mislukte echter als gevolg van het hevige schieten van de Duitsers.
Daar kwam nog bij, dat het zware materieel van de Polen, omdat zij heel snel door België waren opgerukt, dit tempo niet had kunnen bijhouden, zodat zij geen kans zagen het inundatiegebied over te steken.
Men mag niet vergeten, dat dit voor hen onbekend gebied was en zij niet wisten, wat zich onder het water bevond.Bovendien hadden de Duitsers het voordeel, dat zij bij de verdediging van hun stellingen dekking konden zoeken achter de Hulsterseweg en de Armendijk – nu Liniedijk.
De strijd begint.
Op 15 september 1944 werd ’s avonds om 19.00 uur door een Poolse krijgsraad besloten, dat eerst Axel zou worden veroverd en vervolgens Terneuzen zou worden aangevallen.
Op 16 september begonnen verschillende Poolse regimenten bij zonsopgang op te rukken. Denk echter niet dat dit in gesloten colonne en zonder tegenstand of moeite gebeurde. Kolonel Szydlowski schrijft daar ondermeer over:
“Op de rechtervleugel rukte het 10e Regiment Dragonders zeer “langzaam op in de richting oost-west over Heikant naar Absdale en het fort Ferdinandus. Het regiment stootte op veel “hindernissen, vernielde kleine bruggen en natte wegen”.
Pas tegen de middag hadden de verkenners Heikant bezet. Daar werd al het zware materiaal achtergelaten en te voet verder getrokken.
Het 9e bataljon Jagers onder bevel van overste (later kolonel) Szydlowski ging met een afdeling pantserartillerie en een afdeling Verkenners naar Hazelarenhoek om een overtocht over de watergang bij Bontekoe (de brug was daar ook opgeblazen!) te forceren en om een basis te vormen om naar Axel te trekken.
Dat ging echter niet zonder slag of stoot.
Via Oude Molen, Het Zand en Nieuwe Molen werd in strijdformatie opgemarcheerd. Maar om 9.45 uur ’s morgens stootten de verkenners in gepantserde rupswagens al op een detachement van de vijand bij de brug over de waterloop tussen Nieuwe Molen en Bontekoe. De Polen gingen tot de aanval over, onmiddellijk gesteund door het vuur van de afdeling pantserartillerie.
Binnen een half uur had de compagnie Bontekoe bezet. Daarbij werden 5 Duitse militairen met een machinegeweer krijgsgevangen gemaakt, 6 Duitsers waren gesneuveld en enkele gewond!
Om 10.45 uur maakten de Polen rechtsomkeert, omdat doorstoten naar Axel nog niet mogelijk was. Zij probeerden toen tussen de Eerste en de Tweede Verkorting over de waterlinie te komen.
Heel fel en heel zwaar is er gevochten in de omgeving, waar nu het Poolse Kruis aan de Hulsterseweg staat, om het kanaal Axel-Hulst en het geïnundeerde gebied over te steken.
Er kon een bruggenhoofd aan de kant van de Hulsterseweg, dus over het kanaal worden gevormd, maar de verbinding moest worden onderhouden door het water over te zwemmen en met bootjes van de genietroepen.
Om 1.00 uur in de nacht van zaterdag op zondag begon een beschieting van dit bruggenhoofd door de Duitsers, gevolgd door aanvallen van de vijand.
Zoals gezegd waren de gevechten hier hevig en de verliezen aan beide zijden waren zwaar!
Het zou te ver voeren hier dieper op het verloop van de strijd in te gaan.
Wel moet nog aandacht worden besteed aan:
De dag der bevrijding: 19 september 1944.
Nadat een eerste poging, om een brug over het kanaal Axel-Hulst te slaan op zaterdag 16 september mislukt was, bleven de Polen proberen hun troepen over het kanaal te brengen en niet alleen troepen, maar ook zware wapens zoals kanonnen, tanks enz. Want ook de Duitsers hadden zwaar materieel ter beschikking en wilden de Polen de strijd winnen, dan moesten zij die eveneens hebben.
In de nacht van 17 op 18 september was het opnieuw een Poolse patrouille gelukt, onder dekking van de mist, het kanaal over te steken. Door de radio werd gemeld dat het mogelijk zou zijn opnieuw een bruggenhoofd te vormen.
Onder dekking van het vuur van de eigen kanonnen (die over de troepen heen schoten) trok het bataljon Jagers van Podhale om 16.00 uur ’s middags over het kanaal en vestigde weer een bruggenhoofd.
Om 20.00 uur ’s avonds gaf de commandant zijn orders voor 19 september, waarbij als objecten golden: Axel, Magrette, Rondeputten en Kapellepolder ……
Die gehele nacht van 18 op 19 september werd gewerkt aan de bouw van de brug over het kanaal. Dit gebeurde onder zwaar vuur van de vijand, die zelfs vanuit de richting Hulst nog een uitval naar de Polen deed; deze werd echter afgeslagen.
Mede dankzij een dichte mist, die er die morgen van de 19e september hing, kwam de brug om half zeven ’s morgens gereed.
Toen konden de Poolse troepen hun eskadrons en regimenten over het geïnundeerde gebied brengen.
Maar nog was de Duitse tegenstand niet gebroken! De Duitsers bleven schieten op alles wat over de brug kwam!
Kolonel Szydlowski schrijft dan:“Het gezoem van 250 motoren van pantserwagens en het kanon- en “mortiervuur in de mist deprimeerde de vijand in erge mate; deze “werd in de flank opgerold.”
Daarbij werd de volgende tactiek toegepast:
Ø de eerste groep moet naar het noord-oosten manoeuvreren om achter Axel te komen;
Ø de tweede groep moet vanuit het oosten de stad veroveren;
Ø de derde groep moet de aanval vanuit het zuid-oosten beveiligen.
Tegen 12.00 uur trok de groep uit het oosten Axel binnen. Straatgevechten kwamen sporadisch voor.
“De bevolking van Axel”, zo schrijft kolonel Szydlowski, “kwam in scharen naar ons toe, niet lettend op de gevechten, en betuigde haar vreugde en dankbaarheid voor de bevrijding.”
Axel was bevrijd! En hoe!
Axel was echter nog niet veilig! Nog dezelfde avond zou de vreugde worden getemperd omdat, als gevolg van een beschieting door de Duitsers vanuit Terneuzen, opnieuw Axelaars als slachtoffers van het oorlogsgeweld vielen!
In totaal hebben 21 burgers bij de bevrijding van Axel het leven verloren. Hoeveel Polen hebben deze bevrijding met hun bloed betaald? En hoeveel vijanden zijn gesneuveld? We weten het niet.
We zijn stil ……